ANG BAHA (flood, flooding) indi lang kinaandan nga natural disaster nga nagakatabo sa kalibutan.
Kabahin na gani ini sang pangabuhi sang madamo nga ang sige nga pagdamo sang populasyon nagadugang pa sa problema, samtang padayon nga indi man ini masolbar-solbar sing lubos sang bisan karon nga mga mangin-maalamon (smart) nga mga pagplano kag pahito.
Gani ang ginahimo gid lang amo ang pagpahagan-hagan sang epekto sini paagi sa MITIGATION, katulad sang pagtukod sang engineered structures (dam, dike, floodway, renewable power projects, evacuation centers), pag-producir sang clean energy, kag pagpanubo sang greenhouse gas (GHG) emission – nga daw mabudlay gid gihapon mapatuman sa karon!
Kag paagi man sa ADAPTATION sa mahimo naton nga pagpasanyog sang natural environment, katulad sang pagpasangkad sang gardens, reforestation, pagpananom sang buffering mangroves, pag-unclog sang drainage, panglimpyo sang aton palibut, etc.).
***
Sunu gani sa Center on Epidemiology of Disasters, nagapanguna gid ang baha sa ila listahan sang 2023, ikumparar sa tanan nga disaster cases nga nagakatabo worldwide: Flood -164, Storm – 139, Earthquake – 32, landslide – 24, Wildfire – 16, Drought – 10, Extreme Temperature – 10, kag Volcanic Activity – 4.
Ang malain pa kay ang Filipinas ginakilala gani subong sa kalibutan nga “one of the most vulnerable countries to Climate Change” sa pagpalala sini sang mga bagyo kag baha, labi na gid sa halos anom (6) ka bulan (Hunyo tubtub Nobyembre) nga mabagyuhon nga panahon diri sa pungsod nga gadala sang mga 20 gid ka bagyo sa pungsod.
Gina-expectar gani nga masaka pa ang mga kaso sang baha samtang sige saka man sang lebel sang dagat (sea level rise) tungod sa Global Warming/Climate Change sa mga lugar nga nahamtang malapit sa baybayon (coastline), nga madamo diri sa Filipinas tungod sa extensive coastline naton kag low-lying areas, nga ginapangunahan mismo sang Manila, ang capital city sang pungsod.
Ang pagsaka sang sea level tungod ini sa pagtunaw sang ice sheets kag glaciers, kag pagbukag (expansion) sang dagat sa sige nga pag-init sini. Idugang pa dira ang pinasahe nga pagbutong sang ocean current sa pila ka lugar kag ang pag-usmod sang duta (subsidence) sa baybayon.
***
Ang average global sea level rise ,galab-ut sa 1.2 inches (3.0 centimeter) kada dekada (10 ka tuig) – ukon 0.12 inches (0.30 cm) kon i-average mo kada tuig – base sa ulihi nga data sang NASA kag sang National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA).
Sa pagtuon naman sang NOAA Climate sa “Changes in Sea Level”, ang pagtaas sang sea level, ikumparar sa 1993-2008 average (millimeter), naglab-ut ini sa -200 millimeter (mm) sadtong tuig 1880, -150mm sang 1900, -100mm sang 1940, -50 mm sang 1960, 0mm sang 2000, kag 100mm sang 2020.
Sunu sa natural nga paghulag sang tubig “water seeks its own level”, kag tungod sini ang sea level rise makalab-ut inland tubtub may makapugong lang sini, katulad sang sea wall kag natural buffers kasubong sang suba, matig-a nga tiilan sang bukid, sand dunes, seaside mangroves kag wetlands.
Assuming lang nga ang sea level rise nga 100mm (3.937 inches) sadtong 2020 tubtub sa amo man ka layo ang pagsaka sini sa manubo nga baybayon sang Arevalo, Iloilo City, ang pagsaka sang dagat (seawater) sa baybayon sang Arevalo amo ang masunod.
Halin sa 0mm sadtong tuig 2000 pakadto sa 2020 nagsaka na ang dagat sa baybayon tubtub sa 100mm (3.937 inches = 0.328 feet). So, sa 2040, 20 anyos despues, ang dagat masaka na sa baybayon sang dugang nga 0.328 feet, ukon 0.656 feet na. Sa 2060 yara na sa 0.984 feet, sa 2080 tubtub na sa 1.312 feet , kag sa 2100 masaka na ang dagat sa baybayon sang 1.640 feet.
Sa tion nga ina,masul-ob na sina seguro ang famoso nga Tatoy’s Manokan sa Villa, Arevalo kag pwede na gani magkapa-kapa ang luyag maligo dira.
***
Dugang pa sa sea level rise ang mas makatalagam nga baha nga dala sang sige pag-inulan. Ang tuigan nga rainfall sa Filipinas halin sa l,000mm tubtub 4,000mm (39-157 inches), sunu sa Pag-asa.
Ang iban nga lugar, labi na gid sa na-sidlangan (eastern) nga bahin sang pungsod, makabaton gani sang 5,000mm (197 inches), ukon 16.416 ka tapak (feet) nga kadalom sang baha-ulan sa pinakanubo nga lugar.
Na-experyensyahan naton sa siyudad sang Iloilo ang tuman nga pagbinaha sang iguon ini sang Severe Tropical Storm Frank sadtong Hunyo 2008. Sadto, sobra 100 (63%) sang 180 naton ka mga barangay ang nalubog sa baha.
Dayon ang Super Tropical Storm Goring, nga isa ka Category 5 (260 km/hr), nga nagpalubog sang mga 90 ka barangay, kag sang sini lang sang combined Dante/Emong nga nagpabaha sa mga 40 ka barangay diri sa siyudad.
Well, sobra pa dira seguro ang ma-experyensyahan naton sa baha kon maglala pa gid ang Climate Change. Gani, pirme lang kita preparado sa posibilidad sang pag-abot sang kasubong nga pagbaha!/PN
