ANG 50th birthday sang hinablos ko nga si Dr. Shena Mateo-Ganela, Ph.D., Director, Philippine Science High School WV Campus, sang Oktubre 3 pa. Apang ginselebrar lang ini sadtong Sabado, Oktubre 5, sa isa ka otel sa Ninoy Aquino Avenue sa siyudad sang Iloilo tungod wala sing ubra ang madamo sa sina nga adlaw.
Memorable gid ato. Represented didto sing maayo ang mga himata sa both sides sang pamilya Ganela kag Mateo. Represented man didto ang academic family ni Shen kag ang mga suod niya nga mga abyan.
Keep the good works going Shen! Sa masami mo gani isiling: “God is the way…”, nga gintagaan gid Niya sing katumanan sa imo journey to success. Congratulations and best wishes!
***
Sunu sa pagtuon sang mga mangin-alamon sa siyensya, ang Global Warming nagpataas sang sea level sugod sadtong 1880, sa pagsanyog na sang Industrial Revolution, tubtub sa karon (2022) halin 21 tubtub 24 centimeters (8-9 inches).
Bangod ini sa amat-amat nga pagtunaw sang yelo sa Greenland kag Antarctica, nga ginpasanyog pa sang paghabok (expand) sang kadagatan sa pagsaka man sang kainiton sang kalibutan.
Ining sea level rise, sunu sa mga siyentipiko, indi ugaling maglapta sa pareho (evenly) nga kataason sa nagakalain-lain nga bahin sang kalibutan.
Ang mga pungsod nga malayo sa melting ice sheets sang Greenland kag Antarctica, sa paathag nila, makakita sang Highest Sea Level Rise tungod sa ocean dynamics kag Earth’s gravity.
In fact, sunu sa Pag-asa, ang sea level rise sa Philippine Sea, nga malayo sa Arctic Region, tatlo ka pilu (3X) sangsa average global sea level, tungod sa ina nga mga rason.
***
Balik sa problema sang Netherlands. Sa nasiling na naton ang Netherlands isa ka low-lying country.
Halos katunga sini may elevation lang nga isa ka metro (3.28 ka tapak) above sea level, samtang ang 18.41% yara below sea level (underwater tubtub 5 ka metro kag sa takas nga may low elevation sa sea level). Ang nabilin nga land area galakip na lang sang pila ka mountains kag hills, nga indi man mataas gid, upod sa mga medyo mataas man nga dunes, ukon ang natipon nga balas sa takas (upland) nga tuga sang tidal waves kag hangin.
Tungod sa problema nga ini sa sea level rise, nga gabulig man sa pagpabaha sa kapatagan (low-lying plains) upod sa sige-sige nga pag-ulan kag storm surges, indi katingalahan nga magpanikasug gid ang mga pumuluyo kag gobyerno sang Netherlands agud maproteksyunan sing maayo ang ila lugar.
In fact, ambisyon gid nila sadto pa nga mapunggan ang masami mahaliton nga storm surges kag agud ma-reclaim pa ang daku nga bahin sang North Sea agud mapalayo pa gid ang baybayon sa ila naluntaran.
Ang North Sea nagasakop sang 280-mile nga baybayon sang Netherlands upod sa mga kaingod sini nga mga pungsod sang Great Britain, Denmark, Norway, Germany, Belgium kag France.
UNA NGA SETTLERS
Nagpuyo kag nagpatindug sang villages (terpen) ang una nga mga settler (Frisians) sa coastline sang Netherlands nga nagaatubang sa North Sea sadtong 400 B.C. pa, sobra 2,000 ka tuig na nga nagligad.
Ining una nga settlers nagpatindug diri sang ila mga puluy-an sa ginpataas nga duta (earth mound) agud indi masul-ob sang taob (high tide) kag pagbaha nga dala sang storm surges.
Nagpatindug pa gani sila sang magagmay nga artificial barriers, ukon dikes, palibut sa ila ginapuy-an sa baybayon nga galab-ut ang kataason tubtub 27 ka pulgada (2.25 ka tapak) nga himo sa natural materials.
MGA TRAHEDYA
Wala pa ang Global Warming, biktima na ang Netherlands sang malaut nga kapalaran sa kamot sang mahaliton nga panahon tungod low-lying ini.
Gin-igu ini sang St. Lucia’s Flood sadtong Disyembe 14, 1287 sang storm surges halin sa North Sea. Nagpatay ini sing 50,000 ka tawo. Samtang nag-create man ini sang Zuiderzee Bay halin sa nalunod nga mga farmland.
Halin sadto, gintinguhaan na nila nga amat-amat pahubsan ang Zuiderzee Bay agud magmala ang nalunod nila nga mga farmland. Ginamitan nila ini sang wind mills agud ma-pumpout ang tubig.
Ang masakit pa gid kay gin-igu naman ang Netherlands sadtong Nobyembre 5, 1530 sang St. Felix’s Flood nga tuga sang massive storm surges. Nagpangguba ini sang artificial river kag sea barriers kag nagpabaha sing tuman sa kadak-an sang pungsod. Nagpatay ini sing sobra 100,000 ka pumuluyo, 200,000 nga kahayupan kag ginwasak ang madamo nga mga puluy-an, mga pagkabutang kag pangabuhian sang mga pumuluyo.
Ginsundan pa gid ini sang Great Storm sa Friesland sadtong 1703 nga nagpatay sang 8,000 tubtub 15,000 ka tawo, kag sangChristmas Flood sang 1717 nga nagpatay sang 14,000 ka tawo. (May Kasugpon)/PN
