GINAPANUGYAN ni former Supreme Court Senior Associate Justice Antonio Carpio nga magpasaka ang Filipinas sing kaso sa International Tribunal agud mapat-ud kon tubtub diin gid ang “territorial right” sang China sa South China Sea.
Why not? In fact, ang China mismo wala makaseguro tubtub diin gid ang dulonan sang iya teritoryo sa kadagatan. Kon pat-ud sini ang dulonan sang iya “territorial right” sa South China Sea, ti ngaa galiwat-liwat ang iya pensar parti sini?
Sang sini lang gani ginliwat sini ang iya daan nine-dash line claim sa 10-dash line. Gapati gani ang iban nga basi madugangan pa ang claim sini sa 11-dash line kag 12-dash line.
Sining ulihi lang man gani, gin-islan sini ang iya daan nga mapa kag naghimo sing bag-o nga mapa nga nagasakop na sang pila ka bahin sang 200-nautical mile nga Exclusive Economic Zone sang Filipinas kag iban pa nga pungsod sa Southeast Asia.
Ang Paracel Islands, nga sakop man sa mapa nga ini, isa ka archipelago nga natung-an sang China kag Vietnam. Gina-claim ini sang China pero gina-claim man ini sang Vietnam, meaning dapat husayon pa ini kon kay sin-o nga teritoryo ini.
Ang claim sang mga SEA nga mga pungsod sa ila 200-nautical mile Exclusive Economic Zone nahusayan na ini sang International Tribune sa pagdaug sang kaso sang Filipinas batok sa China sadtong 2016. Ugaling wala sini gina-recognize ang desisyon sining tribuna nga gintukod sang United Nations agud ma-settle ang mga international disputes, making China nga isa ka “rogue member”, kon ang abyan naton nga si Pedro pa ang magtawag sa China.
Nagahatag na gani ini sing kakulba sa sining mga pungsod nga basi mang-agaw pa ini sang dugang nga mga isla katulad sang pag-agaw sini sadtong 2012 sang Scarborough Shoal nga yara sa sulod sang EEZ sang Filipinas.
***
In fact, ang ginahimo sini nga pang-harass sa aton mga mangingisda kag coastguard sa ila pagbantay kag pagtuman sang ila mga hilikuton sa sulod sang aton EEZ gahatag gid sing daku nga pagpati sang handom sini nga agawon pa ang pila ka isla sa sulod sang aton EEZ, kag sang iban pa nga pungsod sa Southeast Asia, nga nagalakip sang Indonesia, Malaysia, Borneo, kag Vietnam.
Paagi syempre sa pwersa sa padayon sini nga pamahog kag pang-harass sa pila ka isla sakop sang aton EEZ, nga lakip dira ang Pag-asa Island nga madugay na ginapuy-an sang madamo nga mga Filipino. Ang Pag-asa kag kaiping sini nga mga isla pwede na gani ma-consider nga archipelago nga sakop sang Filipinas.
Kag bisan pa sang pasalig sang Estados Unidos sang pagbulig sa Filipinas sa tion nga magpakita ang China sang aksyon militar batok sa Filipinas.
***
Sa karon gina-claim sang China ang halos 90% – 80% halin sa mainland kag 10% sa gina-claim nga EEZ sini halin sa mga isla nga kuno sakop pa niya, lakip ang mga artificial islands.
Gina-assert man sang China nga isa ini ka “archipelago” nga gahatag poder sa iya sa mga kadagatan sa palibut sang mga isla, samtang wala man ini ma-recognize sang United Nations bisan paagi lang sa pagpasaka sang kasubong nga claim sa UN.
Samtang sige ang pagtukod sini sang mga artificial nga infrastructura sa galutaw nga mga kabatuhan kag magagmay nga mga isla kag nagapasanyog sang iya military facilities sa sining mga man-made outposts.
Padayon man ang pag-backup sini sang iya claim paagi sang pag-patrolya sang iya coastguard, maritime militia kag fishing fleet.
Samtang, ang mga pungsod nga naga-claim sang bahin sang SCS kag naga-reject sang nine-dash (karon 10-dash) line nagasiling nga naga-encroach ini sa ila mga teritoryo sa idalom sang United Nations Convention of the Law of the Sea (UNCLOS), labi na gid sa ila EEZs.
Ang Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) madugay na gani nagahikot sang Code of Conduct agud ma-ibsan ang tension sa ila mga claims. Sugod sadtong 2002 wala pa ugaling matigayon ini luas sa isa ka preliminary code nga na-aprubahan.
Ang problema gihapon dira, sa aton pagpati, amo nga indi gid magpasupil ang China sa iya luyag matabo nga indi man luyag mahatag sang SEA nations.
Gani dapat magpakaisug gid kita agud pangapinan sang aton kabuhi ang aton kinamatarong sa aton EEZ agud indi ma-dislokar ang aton sovereign rights diri, notwithstanding nga super power ang China, kag upod sa pasalig nga bulig sang Estados Unidos sa idalom sang aton Mutual Defense Pact./PN
