Malip-ut nga kasaysayan sang COVID-19

TUNGOD bag-o nga balatian ang COVID-19, puro pakot-pakot lang anay sa una ang ihibalo sini sang mga health authorities tubtub amat-amat nga naathagan ini.

Una nga ginbuyagyag ini ni Dr. Li sang Wuhan, China sadtong Disyembre 2019, nga nagtawag sini nga isa ka misteryoso nga balatian. May pagpati ugaling nga nahibal-an na ini sang gobyerno sang China sadtong Oktubre 2019 pa nga ginhinagu lang sini.

Nagsugod nga natublag ang gobyerno sang China sang madasig na maglapta kag may napatay na tubtub gin-lockdown na sini sadtong Enero 23, 2020 ang bug-os nga siyudad sang Wuhan.

Ining delayed action sang gobyerno sang China nag-resulta ugaling sa paglapta na sini sa iban nga mga pungsod sa kalibutan. Ginbasol sini ang China kag bisan ang World Health Organization (WHO) tungod ginpadugay sini ang pag-anunsyar nga isa na ini ka pandemic, nga nagpadugay man sang pagpangamlig sang iban nga pungsod.

Ano gid bala ang pagtratar naton sa COVID-19? Diin gid bala nagsugod ini?  Ano ukon sin-o ang pwede sini ma-infect? Ano ini ka makatalagam? Paano kita ma-infect sini? Paano kita malatnan ukon makalikaw nga malatnan sini? Kon ma-infect na, paano naton ini bulngon ukon ma-treat? Ano bala ang kapinasahi (characteristics) sini?

Nagtuhaw ang COVID-19 sa animal market sang Wuhan, China. Mayor nga suspetso ang mga kabog nga nauyunan kan-on sang mga Intsik. Halin sa kabog, ang virus nagsaylo sa tawo nga nagsaylo man sa kapareho nga  tawo (human-to-human transmission).

Suno sa World Health Organization (WHO) madasig ini manglaton kag mga 80 ka porsyento (80%) sini ang maiguan sing “mild”, 15% sang “moderate” kag “severe” kag 5% sang “critical”.

Makuha ang COVID-19 virus sa droplets kag aerosol (finu nga partikulo) halin sa pag-ubo, pangatsi kag bisan sa pagpanupla sang infected nga sa masami tubtub sa kalayuon nga isa tubtub duha ka metro.

Pwede man makuha ini sa mga butang nga matup-an sini, katulad sang doorknob, nga makuha sa pagtandug sang mahigko nga kamot sa mata, ilong kag baba. Pwede man gani madala ini sang sapatos nga nakalapak sa duta. Kon wala sing host nga masudlan, amat-amat na ini nga ma-inactivate.

Ang tanan pwede matapikan sang COVID-19, labi na gid ang mga tigulang (60 anyos pa-ibabaw) nga may pre-existing nga mga ginabatyag katulad sang diabetes, asthma, heart failure kag iban pa.

Ang mga kabataan less likely nga iguon, kag kon iguon “mild” lang nga mga 1% sang 1,000 sang mga pasyente. Ginatudlo ini sang mga health authorities sa natural nga panagang (inhibitor) sang mga kabataan. Ang iban ng rason amo ang cross-resistance sa bakuna (vaccine) sang mga kabataan sa measles.

Ano ang mga bulong sa COVID-19 ukon therapeutic strategies (treatment) ang pwede makapaayo sang pasyente? 

Mabudlay patyon ang COVID-19 virus tungod may protective coat ini nga mabudlay ma-penenetrate.

Mapatay lang ang COVID-19 virus sa sulod sang lawas sang biktima paagi sa bakuna. Posible mahimo man ini sang mabaskug nga immune system sang isa ka tawo, rason nga may naka-survive sang pag-igu sang kasubong nga pandemic nga wala vaccine. 

Sa gwa sng lawas, mapatay man ini paagi sa insakto nga hand washing gamit ang habon (soap) ukon paghugas sang alcohol nga 60-70% nga makakakas sang protective coat sini tubtub mapatay.

In fact, ang handwashing ang “best defense” kontra COVID-19 tungod sini.

May mga anti-viral drugs nga makapugong sang pagmuad sang virus (replication) sa host cell sini kag paglapta sini (shedding) sa lawas sang biktima agud mapaayo ang pasyente. Isa sining anti-viral ang Remdesivir. Gina-rekomendar man ang blood plasma sa pagpaayo sang critically ill.

Ano pa ang himuon nga pangamlig sa kabug-usan? Ang lockdown, ukon pagsara sang borders sang isa ka lugar. Ang quarantine, ukon paglikaw sang mga pumuluyo nga malatnan sang pangayaw. Pwede lang makagwa kon “essential” ang hilimuon nga may husto nga pagpangamlig. Ang isa pa amo ang pag-isolate sang ma-confirm nga may COVID-19 virus tubtub ma-clear ukon mag-alayo.

Hibaluon man nga ang sintoma sang pagka-infect indi magasugod dayon, kundi 2-14 pa ka adlaw despues. Gani indi dayon ma-release ang isa ka tawo bisan negative sa testing.

Ano kadugay ang immunity sang isa ka nag-ayo paagi sa therapeutics kag indi sa bakuna? Katulad lang sa passive immunity nga pila lang seguro ka semana ukon binulan. Gani ginpanugyan ang ila gihapon pagpangamlig kay pwede pa sila ma-reinfect./PN