BELATED gali nga pagdumdum sa 123 ka tuig nga anibersaryo sang “martyrdom”, ukon paghalad ni Dr. Jose Rizal sang iya malahalon nga kabuhi, agud ipakig-away ang kinamatarong sang mga lupig nga mga Filipino sadtong panahon sang mapintas nga pangginahum sang mga Katsila.
Ginpatay siya paagi sa firing squad sa Bagumbayan (karon Luneta) sing likom sa mga pumuluyo sadtong kaagahon sang Disyembre 30, 1896.
Ginpamatbatan si Dr. Rizal nga mapatay paagi sa firing squad sa sala nga “treason”, ukon pagluib, sa Espanya nga sadto Iloy nga Pungsod sang mga Filipino tungod sa iya mga pinamulong kag sinulatan, labi na gid sa iya mga libro nga Noli Me Tangere kag El Filibusterismo.
Diri, iya ginbuyagyag ang mga kalainan sang mga Katsila nga nagaluntad sadto sa pungsod.
Tungod sini, siya na seguro ang una nga biktima sang mapiguson nga gobyerno batok sa Hilway nga Pagpahayag (Freedom of the Press).
***
Ang pamangkot sang pila ka ulihing tubo amo kon bala “relevant”, ukon may kahulugan, pa si Dr. Rizal, ang aton national hero, sa sining aton karon nga panahon.
Sobra-sobra ang pagka-“relevant”!
Si Dr. Rizal kag ang iban pa nga mga baganihan naton, labi na gid ang nagdala sang Reform Movement didto sa Espanya, lakip na ang aton maisug nga manunulat kag tagpamaba nila sa Espanya nga si Graciano Lopez Jaena, bunga ini sila sang mga philosopher nga sanday nanday Rousseau, Voltaire kag Montesquieu.
Si Rousseau ang nagduso sang ideya nga “common will” sa Uropa, ukon “common good” nga nahamtang karon sa aton 1987 Constitution. Si Voltaire naman ang nagsulong sa iya sinulatan sang “civil liberties”, “freedom of religion” kag “free trade”, nga nahamtang tanan sa aton karon nga Konstitusyon. Samtang si Montesquieu, sa iya Spirit of Law sadtong 1748, naman ang nagpapa-popular sang “Separation of Powers” nga nag-impluwensya sang pagtukod sang United States Constitution.
Ini nga mga ideya nagpaibwal sang French Revolution of 1789 kag sang masunod pa nga rebolusyon sadtong 1830 kag 1848 nga nagbugras sang “absolute despotism”, ukon paggahum sang isa lang ukon pila gid lang ka tawo sang mga harianon nga pang-ginahom sa Pransya kag iban pa nga pungsod sa Uropa.
Ining mga ideya sang aton mga baganihan sa Demokrasya ginpabakod pa gani sang mga Amerikano sa ila pag-abot diri.
In fact, halos ang tanan nga prinsipyo sang Demokrasya sa United States Constitution yara man sa Philippine Constitution.
Ginpaathag pa gid ini sa aktuwal nga gawi kag padayon nga pagpaathag kon ano ang Demokrasya sa Estados Unidos, Britanya kag iban pa nga pungsod sa Uropa.
Sunu kay anay Presidente Abraham Lincoln, ang pinak-importante gid nga prinsipyo sang Demokrasya amo nga “all men are created equal”, nga sandig mismo sa pagbuot sang Diyos, nga ginakilala naton sa aton Konstitusyon, kag ang ideya sang pang-gobyerno nga isa ka “government of the people, by the people and for the people (nga) shall not perish from the earth”.
Ining mga prinsipyo sang Demokrasya, ginpagkit man sa panghuna-huna sang mga Amerikano ni Benjamin Franklin sa pagsiling: “Ang una nga responsibilidad sang mga pumuluyo ang kwestyunon ang otoridad” sa iya “warning” batok sa mapiguson nga gobyerno.
Angot diri, ang henyo nga si Albert Eisntein nagsiling man: “Ang bulag nga pagpati (blind belief) ang pinakadaku nga kaaway sang kamatuoran”.
Parti sa kon ano ang maayo nga pang-gobyerno, siling ni anay Presidente Harry Truman: “Kon ang isa ka gobyerno may huyog pahipuson ang tingog sang oposisyon, isa lang ang padulongan sini – ang pagpatuman na sang mapiguson nga mga hingyo, tubtub nga mangin kabangdanan na ini sang kahadlok sang tagsa tagsa ka pumuluyo.”
May “warning” man si Martin Luther Jr. batok sa indi Diyosnon nga pang-ginahum: “May responsibilidad ang tagsa tagsa sa pagsupak sa unjust nga kasuguan.”
Sa aton personal nga panghuna-huna, matabo ini sa idalom sang liderato nga wala sing Diyos kag ang gina-“exercise” niya amo ang “Freedom from Religion”, ukon pagsikway sa Diyosnon nga pamatasan – sa lugar sang “Freedom of Religion” agud depensahan ang Diyos – kay iya luyag lang ang matuman sa iya pagka-erehes.
Gani, dapat mangin vigilante gid kita sa pag-apin sa aton Demokrasya, katulad sang pagpangisug nanday Dr. Rizal. (w_mateojr@yahoo.com/PN)
