NAHIBAL-AN ta na kon paano naglapta, kon ngaa naglala ang 2019-nCoV kag kon paano ang pagpangandam batok sini.
Una sa tanan, nahibal-an na naton ang pagtuhaw sining nCoV sa pagpahibalo sang isa ka doktor, nga si Dr. Li Wenliang sang Wuhan City, sa iya pakig-chat sa mga ka-alumni sini sa medicine school sadtong Disyembre 2019. Apang gin-akigan siya sang gobyerno sang China kay kuno wala sing kamatuoran ang iya ginpahayag kag ginpahipos siya.
Ika-2, napamatud-an ugaling nga husto si Dr. Li, ugaling man pagkatapos pa sang mga isa ka bulan nga madasig na nagalapta kag gapanghalit na sing linibu ang nCoV sa Wuhan kag bisan sa gwa na sini. Pinatay man gani sini si Dr. Li sadtong una nga semana sang Pebrero 2020.
Ika-3, ginsiling nga ang nCoV may kasubong nga mga sintoma sang trangkaso (flu) – hilanat, ubo kag pangatsi, kag pagpangluya – ugaling duha ka pilu (2 times) ang kaisug sini sa trangkaso, sunu kay Dr. Willie sa iya online website. Gani kinahanglan man ang mas mabaskug nga pagbulong kag pagpaseguro man sang aton ikaayong lawas.
Ika-4, ang pagpangamlig pareho sa trangkaso kag SARS nga ginatudlo sang mga health authorities sa paggamit sang facemask, husto nga paggamit kag pag-dispose sini kada adlaw ukon sang bisan hinero (cloth) lang nga pwede labhan agud magamit liwat, kag ang pagpanghugas sang mga kamot ukon sanitizer (70 percent alcohol) pagkatapos uyat sa mga bagay katulad sang door knob nga mauyatan sang infected bag-o magtandug sang baba, ilong kag mata nga posible sudlan sang corona virus.
Ika-5, kon indi ka man maggamit sang face ask kay wala ka man sing ginabatyag kag sa hilway nga lugar, likaw gihapon sa “close contact” sa mga naga-ubo ukon nagapangatsi para seguro gid.
Ika-6, katungdanan man sang may mga ginabatyag nga takpan ang ila baba, kon wala sing face mask, kon ga-ubo ukon gapangatsi malapit sa iban, agud indi makapanglaton.
Ika-7, dapat maggamit ang mga health workers sang espesyal nga face mask kag kagamitan sa mga health facilities, labi na gid tungod kay ini sila ang una gindapuan sang nCoV sa Wuhan.
Ika-8, kon biyahero ka nga wala gapakita sing sintomas sang fever sa thermal scanner, apang sang ulihi gindakop ka sing malain nga pamatyag nga posible katulad sang trangkaso, importante nga magpa-doktor gilayon kay basi pagpabatyag na ina sang incubation period, nga lab-ut sa 14 ka adlaw, sang asymptomatic nga nCoV.
Ika-9, may ban na sa pila ka pungsod ang pagbyahe pasulod kag pagwa sa China kag sa mga lugar nga may confirmed cases, nga ginapatuman man sa Filipinas. Gani ginapatihan nga maghagan-hagan na ang pagsige sang nCoV infection at least sa gwa sang China.
Ika-10, sa Western Visayas sang Pebrero 9, wala bisan isa sa 22 ka Persons Under Investigation (PUI) ang nangin positibo sa nCoV. Sa karon, 8 sa ila ang na-release na sa ospital, samtang ang 14 nagahulat na gid lang sang ila laboratory results.
Ika-11, may nadiskubrihan na nga bulong sa China kontra nCoV – ang LOPINAVIR/ITONAVIR – nga duha ka antiretroviral drugs nga ginagamit batok sa HIV. Ini nga mga bulong gingamit man sa pagbulong sa mga pasyente sang makamamatay nga SARS sadtong 2003, nga nagtuhaw man sa China. Nakapaayo na ini sa panugod sang 103 ka pasyente.
Ika-12, nagpahibalo man ang Australia nga nakadiskubre na sila sang vaccine batok sa nCoV, nga pwede na nila ipagwa sa sulod sang anom ka bulan.
***
Ano naman ang kaso sang mga tawo nga asymptomatic, ukon mga tao nga natapikan sang nCoV apang wala sing ginapakita nga sintoma?
Madale kita ka pangamlig sa infected nga may sintoma, apang syempre indi naton ini mahimo kon asymptomatic siya.
May 15 ka pasyente globally, sa report sang WHO, ang nahibal-an nga asymptomatic. Sa Filipinas, may isa ka pasyente nga asymptomatic nga ginabulong sa karon.
Ang report sa Munich, Germany nagsiling nga may apat sila ka pasyente nga asymptomatic. Nag-ayo na ini sila kag nakagwa na sa ospital.
Ang buot silingon bala sini nga ang isa ka infected nga asymptomatic may mild lang nga igu sang nCoV? Kag kon makasimpon sa kadam-an indi dapat kahadlukan gid sang publiko kay mapaayo man gali sila dayon. (w_mateojr@yahoo.com/PN)
